عدالت و حکومت از ديدگاه علي عليه السلام.

ادامه مطلب:

ضرورت حکومت و وظیفه حاکم از دیدگاه علی علیه السلام

نحوه خلقت انسان به گونه ای است که به صورت فردی و جدای از همنوعان خود نمی تواند حیات و زندگی اش را تداوم بخشد و به همین جهت باید در اجتماع بین با همنوعان خود زیست نماید. زندگی جمعی در میان همه موجودات، بویژه انسانها که دارای تعقل و تدبیرند، لوازمی دارد که یکی از آنها داشتن قانون مدون با ضمانت اجرای حکومت مرکزی است.

حکومت، لازمه زندگی اجتماعی و حیات جمعی است و انکار آن در حقیقت نفی زندگی اجتماعی و نفی زندگی اجتماعی، به معنای نابودی و هلاکت نوع بشری است؛ چنان که حضرت علی علیه السلام وقتی سخن خوارج را شنید که می گویند: «لا حکم الاّ لله.» فرمودند: «کلمةُ حقٍ یُراد بِهَا الباطل. نَعَم اِنَّهُ لا حکم الا لله و لکن هؤلاءِ یقولون لا اِمْرَةَ و اِنَّه لابُدَّ للناسِ من امیرٍ بَرٍّ اَو فاجرٍ؛ یَعْمَلُ فی امرته المؤمن و یستمتع فیها الکافر.»⁽²²⁾

یعنی: سخن حقی است که از آن اراده باطل می شود. آری حکمی نیست مگر از جانب خداوند ولی خوارج می گویند: «امارت و ریاست مخصوص خداوند است.» و حال آن که برای مردم امیری لازم است، خواه نیکوکار باشد یا بدکار؛ مؤمن در حکومت او به اطاعت مشغول است و کافر بهره خود را می برد (با وجود حکومت هرج و مرج از بین می رود.)

در حقیقت، انکار حکومت و یا عدم ارتباط دین با دنیا و روابط اجتماعی، در مسیر عقاید خوارج است که پیشتر مطرح بود. آنچه مجال بحث دارد، اوصاف و ویژگیهای حاکم است. سؤال این است که آیا صرف داشتن درایت لازم در زمینه سیاست برای حاکم کافی است؟ آیا با دارا بودن مدیریتی قدرتمند و شیوه ای روشمند می توان بر ارزشی بودن والی و حاکم صحه گذاشت؟ و آیا در بیان شرع مقدس به همین اوصاف ظاهری در مدیریت اکتفا شده یا صفات دیگری نیز مطرح است؟

در ادبیات شرع، اگرچه بر همه اوصاف مزبور تأکید رفته ولی این اوصاف و شرایط کافی دانسته نشده است. آنچه مکمل صفات و متمم وظایف حاکم است، وصف عدالت است.

از دیدگاه علی علیه السلام آنچه که به حکومت ارزش می دهد، وجود حاکم است و آنچه حاکم را فضیلت و برتری می بخشد، وصف عدالت است. پس بر حاکمیت، زعامت، ولایت و سرپرستی بر امور اجتماعی، هیچگونه ارزشی مترتب نیست، مگر این که اقامه عدلی از جانب حاکم عادل صورت گرفته و حقوق صاحبان حق، به آنان برگردانده شود: «لارِئاسةَ کالعدل فی السیاسَةِ.»⁽²³⁾ یعنی: در کار سیاست هیچ ریاستی مثل عدالت و دادگری نیست. و هیچ امتیاز و برتری و منزلتی برای حاکم نیست مگر به عدالت: «اَلْعَدْلُ فضیلةُ السلطان.»⁽²⁴⁾ یعنی: عدالت، فضیلت سلطان و حاکم است.

بنابراین، مهمترین وظیفه حاکم، از دیدگاه علی علیه السلام اقامه قسط و اجرای عدل است و این عمل، مقدور کسی نیست مگر این که فرد حاکم، مؤمن به احکام الهی باشد (فردی که ایمان به خدا نداشته باشد، نمی تواند عادل باشد.) پس حاکمیت، از آنِ مؤمنین است.

حاکم ظالم از دیدگاه علی علیه السلام

پیشتر گفتیم بهترین حاکم از نظر علی علیه السلام حاکمی است که بتواند حقوق مظلومین را از ظالمین گرفته و به آنها برگرداند.

از آن طرف، زمامدار جائر و ظالمی که در مورد حقوق افراد جامعه بی مبالات باشد و تضییع حقوق دیگران برای او اهمیتی نداشته باشد، در نگاه امیرالمؤمنین علیه السلام بدترین فرد جامعه محسوب می شود: «وُلاةُ الجُورِ شِرارُ الامةِ.»⁽²⁵⁾ یعنی: حاکمان جور، بدترین امتند. همچنین حاکمی که حکومت برای او هدف باشد و زمانی که به آن دست یافت خود را برتر از دیگران بداند و مردم نتوانند برای اعاده حق خویش یا بیان مقاصدشان به او مراجعه کنند، از منظر امام علیه السلام بدترین حاکم است: «شَرُّ الوُلاةِ مَنْ یخافه البَریُّ.»⁽²⁶⁾ یعنی: بدترین حاکم، کسی است که افراد بی گناه از او بترسند.

در جای دیگر، چنین حاکمی را احمق ترین افراد معرفی می کنند: «منِ اختال فی ولایتِهِ اَبانَ عن حماقَتِهِ.»⁽²⁷⁾ یعنی: هر که در حکومتش خود را بگیرد، از حماقتش پرده برداشته است. حتی این افراد را از درندگان بدتر می دانند: «سَبُع حَطومٌ اکولٌ خیرٌ مِنْ والٍ غَشومٍ ظَلومٍ.»⁽²⁸⁾ یعنی: حیوان درنده پرخور، بهتر است از زمامدار مستبد ظالم.

سه صفتی که در این سه روایت برای حاکم ظالم شمرده شده، هیچ کدام بی دلیل نیست: بدترین مردم است؛ زیرا قدرت احقاق حق و امحاق باطل را دارد ولی بدان عمل نمی کند و بدترین انسان کسی است که توانایی انجام کار خیر و عمل خداپسندانه ای را داشته باشد ولی بدان عمل نکند و یا قدرت رفع حاجات فقرا را داشته باشد ولی بدان اقدام نکند. وصف حماقت نیز به این دلیل بر آنان صدق می کند که آنها با داشتن عقل و اندیشه از آن استفاده نمی کنند؛ چرا عقل همانند شرع (کتاب و سنت) حکم می کند که حکومت، وسیله و ابزار است نه هدف و غایت. در حالی که انسانهای غیر عاقل و جاهل و به تعبیر امام علیه السلام احمق آن را هدف پنداشتند و وقتی به آن دست یافتند، کبر و غرور تمام وجودشان را فرامی گیرد. آنان اگر عاقل بودند می فهمیدند که عظمت و کبریایی منحصر در ذات الهی است: «و له الکبریاء فی السموات و الارض و هو العزیز الحکیم.»⁽²⁹⁾ یعنی: و برای اوست بزرگی در آسمانها و زمین و اوست غالب و درستکار.» پس انسانهای متکبر و حاکمان مستکبر، از عقل خود استفاده نمی کنند بلکه از قوه خیال بهره مندند و چون تخیلی هستند غیر واقعیات را برای خود امور واقعی می پندارند و حکومت را از آنِ خود و برای خود تصور کرده و حاکمیت را جاودانه می دانند. خداوند در قرآن می فرماید: «إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالاً فَخُوراً»⁽³⁰⁾ یعنی: همانا خداوند دوست ندارد کسی را که خیالاتی و مغرور باشد.

و در آیه دیگر می خوانیم: «إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ»⁽³¹⁾ یعنی: همانا خداوند دوست ندارد هر متکبر خرامنده را.

و اما حاکم ظالم را از حیوان درنده، پست تر دانستن، به این دلیل است که حیوانات درنده طبیعتشان درنده خویی است و درنده خویی آنان، غریزی بر اساس قانون خلقتشان است و در این صفت، حدودی برای خود می شناسند و چون صاحب عقل نیستند، عمل آنها زشتی چندانی ندارد ولی انسان صاحب عقل که باید در همه زمینه ها به همنوع خود مساعدت کند، به جایی می رسد که حقوق دیگران را زیر پا گذاشته و در این راه به حدی از شقاوت می رسد که حاضر می شود ملتی را از بین ببرد تا به حقوق و اموال و سرمایه آنان دست یابد. در طول تاریخ کم نبودند سلاطین و پادشاهان ستمکاری که عده بی شماری را به کشتن می دادند تا قلمرو حکومت خود را گسترش دهند. اگر صفت درنده خویی در انسان زنده شود، هیچ حیوان درنده ای به او نمی رسد. حکایت حجاج در بوستان سعدی در این باب شنیدنی است: نیک مردی حجاج بن یوسف را اکرام نکرد. حجاج دستور داد خونش را بریزند تا دیگران چنین جرأتی پیدا نکنند. آن مرد خدا خندید و بعد گریست. حجاج وقتی این دو حالت متضاد را در او مشاهده کرد، از او پرسید که این گریه و آن خنده برای چیست؟

در جواب گفت: گریه ام به این دلیل است که با رفتن خود چهار طفل یتیم می شوند و خنده ام برای این است که مظلوم از دنیا می روم نه ظالم. هر چه مأموران به حجاج گفتند که این شخص پیروان زیادی دارد، بترس و نیز به خاطر اطفال، به او رحم کن، گوش نکرد و دستور داد خونش را ریختند.⁽³²⁾ این قبیل قتلها و کشتارها از جانب پادشاهان ظالم، نشان دهنده اوج درنده خویی انسان است که اگر از عقل فاصله بگیرد و تابع هوای نفس گردد مقامش چنان تنزل پیدا می کند که از هر حیوانی پست تر می شود: «أُولئِکَ کَالأَْنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ»⁽³³⁾ یعنی: این گروه از انسانها همانند چهارپایانند بلکه پست تر از آنها.

عدالت و ظلم در جامعه به عادل و ظالم بودن حاکم برمی گردد

از آیات و روایات به دست می آید که گناه بر دو نوع است: قسمی از گناهان جنبه فردی دارد و شاید آثار سوء آن بیشتر متوجه شخص گنه کار گردد تا دیگر افراد جامعه و بخشی دیگر از معاصی بعد اجتماعی دارد و آثار و نتایج شوم آن همه افراد جامعه را در بر می گیرد.

در مقابل، برخی از کارهای خیر موجب رشد و ترقی شخص نیکوکار می شود و برخی دیگر مایه تعالی و تکامل اجتماع انسانی می گردد.

عدالت و ظلم دو مقوله اجتماعی است. اگر عدالت در افراد، بویژه در حاکمان جامعه به صورت ملکه درآید، جامعه به سمت سعادت پیش می رود و اگر ظلم و خیانت در نهاد حکمرانان خانه کند اجتماع رو به انحطاط و نابودی سوق پیدا می کند.

ادعای ما این نیست که منشأ عقب ماندگی و بدبختی جامعه، حاکمان آن هستند ولی به جرأت می توان گفت علت اصلی و عامل واقعی انحطاط و ذلت مردم در اجتماع انسانی، حکمرانان آن جامعه اند. در طول تاریخ جوامع بشری غالبا رفتارهای اجتماعی توسط رهبران و سلاطین تنظیم می شد و مردم به عنوان زیردستان آنان، از همان برنامه ها تبعیت و پیروی می کردند. در روایات می خوانیم که مردم تابع دین حاکمان خود هستند و یا مردم به حاکمان خود شبیه ترند تا به پدران خویش.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام را در این زمینه کلام زیبایی است: «قلوبُ الرّعیّةِ خزائنُ راعیها؛ فَما اودَعها مِنْ عدلٍ اَو جورٍ وَجَدَهُ فیها.»⁽³⁴⁾

یعنی: دلهای مردم گنجینه های حاکمان است؛ پس آنچه از عدالت یا ظلم در آنها بنهند همان را بیابند.

اگر زمامداران تخم عدالت را در نهان و نهاد افراد جامعه بکارند، ممکن نیست که مردم نسبت به یکدیگر در روابط اجتماعی و یا در مقابل حاکمان و پیشوایان خود ظلم و تعدی روا دارند. ظلم و تعدی، زیر پا گذاشتن حقوق یکدیگر و تجاوز به حق دیگران، زمانی در جامعه رایج می گردد که مردم مشاهده کنند رهبرانشان در حق آنان ظلم کرده و یا قانونی برای پیشگیری ظلم در جامعه، تدوین و اجرا نمی کنند. پس صلاح زمامداران، در اصلاح جامعه تأثیر بسزایی دارد. هرچند مردم در مقابل حاکم وظیفه دارند ولی مسؤولیت حاکم در مقابل مردم بسیار سنگینتر است؛ زیرا قدرت، در حاکمیت متمرکز است نه مردم و آنجا که قدرت تمرکز یابد احتمال انحراف از حق و عدل بسیار بالاست. شاید به همین جهت باشد که در آیات و روایات، به اجرای قسط و عدل از جانب حاکمان و زمامداران بیشتر تأکید شده است تا به سایر قشرهای اجتماع. قرآن کریم خطاب به آنان که قضاوت و حکمیت و زمام امور مردم در دست آنان است می فرماید: «وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ»⁽³⁵⁾ یعنی: و هنگامی که میان مردم داوری و حکم می کنید، به عدالت حک کنید.» و در آیه دیگر می فرماید: «وَ إِنْ حَکَمْتَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ»⁽³⁶⁾ یعنی: و هنگامی که داوری می کنی، پس میان آنها به عدالت حکم کن؛ همانا خداوند عدالت پیشگان را دوست می دارد. حضرت علی علیه السلام در اهمیت این موضوع می فرمایند:

مردم اصلاح نمی شوند مگر با اصلاح و شایستگی حاکمان و وضع زمامداران و رهبران جامعه صلاح نپذیرد مگر با استقامت مردم، پس اگر مردم با پایداری و استقامت خویش، حق حکومت را ادا کردند و زمامدار با ایجاد عدالت، حق مردم را ادا کرد، آنگاه حق در میان مردم عزت پیدا می کند و شیوه های دین استوار می شود و نشانه های عدالت برپا و راه و رسمهای صحیح در مجاری اصلی خود جریان می یابند. در چنین روزگاری مردم اصلاح می شوند و به بقای حکومت امیدوار می گردند و دشمنان به یأس و ناامیدی کشیده می شوند.⁽³⁷⁾

در آیات و روایات، قوام و پایداری دولت و ملت، اصلاح رهبران و امت، تعالی و رشد جوامع بشریت، گام نهادن افراد جامعه در مسیر کمال و فضیلت و دور شدن آنان از قلمرو حیوانیت، مرهون عدالت دانسته شده است.

مولای متقیان، در ادامه سخنان پیش گفته می فرمایند:

اگر ظلم و بی عدالتی در جامعه شیوع پیدا کند یعنی زمامدار حقوق مردم را با بی عدالتی و ظلم زیر پا گذارد و نیز مردم حق رهبران خویش که دفاع و پشتیبانی از آنان است را نداشته باشند، اتحاد و وحدت از میان آنان رخت بربسته و اختلاف و تفرقه بر ایشان حاکم و علم ظلم برافراشته می گردد. مردم از آداب دینی دور می شوند و بدعتها در دین ایجاد می گردد. مردم اسیر هوای نفس گشته و شهوات نفسانی را امام و اله خویش قرار می دهند. تعالیم و احکام شریعت تعطیل می شوند و بیماریهای اخلاقی ترویج می یابد.⁽³⁸⁾

با دقت در بیانات امام علی علیه السلام و نامه هایی که به کارگزاران خویش ارسال می کردند، این نکته به دست می آید که از بارزترین نشانه حکومت دینی، اجرای عدالت از طرف حاکمیت بر مردم و نیز از روشن ترین علامتهای جامعه دینی، اقامه عدل در روابط اجتماعی است. اگر در حکومت اسلامی و جامعه مذهبی این ویژگی مورد توجه قرار نگیرد اصل اسلامی بودن آن محل تردید است.

عدم استقرار حکومت علی علیه السلام

یکی از مهمترین شبهه هایی که در مورد حکومت دینی مطرح شده، این است که اگر دین قادر بر برنامه ریزی اجتماعی است و می تواند جامعه را اداره کند، چرا علی علیه السلام و سایر ائمه علیهم السلام نتوانستند حاکمیت جامعه را در دست گرفته و تعالیم دینی را اجرا نمایند؟! وقتی پیشوایان دین نتوانستند حکومت دینی را تداوم بخشند، در زمان غیبت سخن گفتن از حکومت دینی به هیچ وجه، موجه نیست.

با چینش مقدماتی از بیانات حضرت علیه السلام در نهج البلاغه به جواب این شبهه می پردازیم:

الف) علی علیه السلام برخلاف خلفای پیشین، در امر حکومت حتی با نزدیکترین افراد خویش هیچ مسامحه ای روا نمی داشت و عدالت را در مورد همه افراد جامعه پیاده می کرد و کمترین ظلم و تعدی نسبت به ضعفا، حتی غیرمسلمین برای او قابل تحمل نبود. داستان برادرش عقیل در مورد درخواست بیشتر از سهم بیت المال و کشیدن خلخال از پای دختر یهودی در قلمرو ولایت ایشان از طرف سربازان معاویه مشهور است.

از نظر اجرای عدالت و اقامه قسط و ایجاد امنیت در مناطقی که تحت حکومت و ولایت امام علی علیه السلام بود، مدت کوتاه حکومتشان به اعتراف برخی از دشمنان، بهترین دوران بوده است.

ب) مراقبت دقیق از کارگزاران و عاملان خویش در استفاده از بیت المال مسلمین و تقسیم آن میان مردم و توجه دادن آنان به بررسی امور فقرا مورد تاکید امام علیه السلام بود؛ یعنی به دقت کارگزاران و استانداران خود را تحت مراقبت داشتند که مبادا آنان لحظه ای در کار خویش غفلت کنند و یا از مسؤولیت سر باز زنند. در صورت بروز کمترین خطا بدون هیچ گونه مصلحت اندیشی نخست اخطار می دادند و در صورت تکرار، آنان را عزل می کردند. در عرف امام علیه السلام اجرای تعالیم دین و اقامه حدود الهی و حفظ شریعت مقدس، بر حفظ شخصیت افراد تقدم داشت و هرگز دین، زیر پای شخصیت افراد حقیقی یا حقوقی ذبح نمی شد بلکه این افراد حقیقی (و بیشتر) افراد حقوقی بودند که بسیار از خود مواظبت می کردند تا مبادا با بهره برداری از موقعیت خویش، استفاده ابزاری از دین کنند و مورد عتاب امام علیه السلام قرار گیرند. برای تأیید این مطلب، به نمونه هایی از برخورد امام علیه السلام اشاره می کنیم.

در نامه ای خطاب به عثمان بن حنیف، عامل خود در بصره چنین می فرمایند:

«اما بعد ای پسر حنیف! به من خبر رسیده که مردی از جوانان بصره تو را به سوری فراخوانده و تو نیز بدانجا شتافته ای. سفره ای رنگین برایت افکنده و کاسه ها پیشت نهاده. نمی پنداشتم که تو دعوت مردمی را اجابت کنی که بینوایان را از در می رانند و توانگران را بر سفره می نشانند. بنگر که در خانه این کسان چه می خوری.»⁽³⁹⁾

و در نامه ای دیگر به عبدالله بن عباس می نویسند:

«چون فرصت به دست آوردی، به مردم خیانت کردی و شتابان، تاخت آوردی و برجستی و هر چه میسرت بود از اموالی که برای بیوه زنان و یتیمان نهاده بودند، برگرفتی و بربودی؛ آنسان که گرگ تیز چنگ، بز مجروح را می رباید. اموال مسلمانان را به حجاز بردی با دلی آسوده بی آن که خود را در این اختلاس گناهکار پنداری. وای بر تو!»⁽⁴⁰⁾

به عامل دیگرشان، اشعث بن قیس که او را به آذربایجان فرستادند، فرمودند:

«حوزه فرمانرواییت طعمه تو نیست بلکه امانتی است بر گردن تو و از تو خواسته اند که فرمانبردار کسی باشی که فراتر از تست و تو را نرسد که خود هرچه خواهی رعیت را فرمان دهی.»⁽⁴¹⁾

در نامه ای برای زیاد بن ابیه که از طرف عبدالله بن عباس (منصوب علی علیه السلام ) به امارت برگزیده شد چنین کتابت نمودند:

«به خدا سوگند می خورم، سوگندی راست که اگر به من خبر رسد که در غنائم مسلمانان به اندک یا بسیار خیانت کرده ای، چنان بر تو سخت گیرم که کم مایه مانی و بار هزینه عیال بر دوشت سنگینی کند و حقیر و خوار شوی.»⁽⁴²⁾

ج) دوران حکومت علی علیه السلام از جهتی، سخت ترین زمان بود؛ زیرا دشمنان سه جنگ نابرابر را بر او تحمیل کردند. انگیزه اصلی شروع این جنگها یا کسب مقام و منصب بود و یا بهره مندی بیشتر از سرمایه ملت.

د) تبلیغات گسترده و دامنه داری که شخص معاویه و عاملان او علیه پیشوای متقیان انجام دادند، در انحراف افکار عمومی بسیار تأثیر گذاشت. مردم از ابعاد شخصیتی حضرت علی علیه السلام در زمان رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله بویژه شهامت و ایثار و اخلاص او آگاه بودند ولی پس از بیست و پنج سال، نسل جدیدی که جوان بودند، فقط اوصافش را شنیدند و آن گونه که باید او را نمی شناختند. به همین دلیل، معاویه برای انحراف افکار نسل نو، عده ای را مأمور تبلیغ علیه شخصیت او کرد و تا حدود زیادی، به اهداف خود دست یافت. امام علیه السلام در نامه ای خطاب به معاویه می فرمایند:

«بسیاری از مردم را به گمراهی خویش فریب دادی و به تباهی افکندی و به امواج نفاق خود سپردی. ظلمت گمراهی، آنان را فرا گرفت و در تلاطم شبهه ها گرفتار آمدند و از راه راست خود دور گشتند و چونان کسی که بر روی پاشنه های خود بچرخد به عقب بازگردیدند و بار دیگر به نیاکان خویش متکی شدند و بر آنها بالیدند، جز اندکی از اهل بصیرت که چون تو را شناختند از تو جدا شدند و یاریت را فروگذاشتند و به سوی خدا گریختند؛ زیرا تو ایشان را به کاری صعب و دشوار وامی داشتی و از راه راست و صراط مستقیم منحرف می ساختی. پس ای معاویه! به دل از خدای بترس و افسار خود از کف شیطان به در کن؛ زیرا دنیا از تو بریده و آخرت به تو نزدیک شده.»⁽⁴³⁾

و در نامه دیگری چنین نوشته اند:

«ای معاویه) اما تو به همان راهی که گذشتگانت می رفتند، قدم نهادی و دعویهای باطل کردی. مشتی دروغ برساخته ای و در اذهان عوام انداخته ای. مقامی به خود بستی که از شأن تو بس برتر است و چیزی را که برای دیگران اندوخته شده بود، بربودی. به جهت فرار از حق، بیعتی را که از گوشت و خونت بر تو لازمتر است انکار کردی و... .»⁽⁴⁴⁾

معاویه برای تضعیف جایگاه و تنزل شخصیت امام علیه السلام به هر وسیله ای حتی آیات قرآن تمسک می جست. امام علی علیه السلام در به تأویل بردن آیات در این راه، به او خطاب می فرمایند:

«معاویه! تو در پی دنیا تاختی و به تأویل قرآن پرداختی و مرا به جنایتی متهم ساختی که دست و زبان من در آن دخالتی نداشته اند. تو و مردم شام این بهتان را برساختید. عالم شما جاهلتان را برانگیخت و ایستادگانتان، نشستگانتان را. پس درباره خود از خدای بترس و زمام خود از دست شیطان به درکن!»⁽⁴⁵⁾

با توجه به این مقدمات چهارگانه باید گفت حضرت علی علیه السلام هنگام به دست گیری امر خطیر حکومت، با دقت و ظرافت فراوان عمل می کرد و آن را بهترین وسیله و کارآمدترین ابزار و مؤثرترین عامل برای اجرای تعالیم دین و دستورات الهی می دانست. در مدت کمتر از پنج سال حکومت خویش ذره ای از آن عدول نکرده. این که توانسته بود دین را در همه ابعادش در گستره جامعه پیاده نماید به ذائقه برخی گوارا نبود. آنان که حب مال و جاه در باطنشان خانه کرده بود، تحمل اجرای احکام الهی برایشان مشکل بود و دوست داشتند که از امتیازاتی خاص بهره مند باشند و چون مدتی از عمر خود را بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله با تبعیض و بی عدالتی گذرانده و به گرایشهای قومی و روابط خویشاوندی در امور اجتماعی و سیاسی و اقتصادی عادت کرده بودند، اعمال قدرت حاکمی که هیچ ملاحظه ای در برخورد با افراد جامعه نداشته باشد برای آنان بسیار دشوار بود. به همین دلیل، ترجیح دادند عطای اسلام علوی را به لقایش ببخشند و در عین حال به ظواهر دین و عبادات هم پایبند باشند. پس، علت عدم استقرار حکومت شیعی، بی توجهی مردم به تعالیم واقعی دین و اقبالشان به دنیا و رفاه مادی بود نه بی مبالاتی حاکمیت.

گویاترین دلیل بر این مطلب، کلام گوهر بار آن امام بزرگوار است که پس از شهادت یکی از اصحابشان فرمودند:

«مردم را تحریض کردم که به او بپیوندند و بیش از آن که حادثه در رسد یاریش کنند. آنان را پنهان و آشکار فراخواندم و باز فراخواندم. بعضی به اکراه آمدند و برخی بهانه های دروغ آوردند و شماری در خانه های خود نشستند و ما را فروگذاشتند. از خدا می خواهم که بزودی از ایشان راهییم دهد. به خدا سوگند! اگر نه این بود که همه آرزویم به شهادت رسیدن است به هنگام رویارویی با دشمن و اگر نه دل بر مرگ نهاده بودم، خوش نداشتم که حتی یک روز هم در میان اینان بمانم یا در روی ایشان بنگرم.»⁽⁴⁶⁾

با این بیانات، نه تنها یک اندیشمند غیرمسلمان بلکه عقل و منطق، به این سخن اعتراف می کند: «قتل علی علیه السلام فی محرابه لشدة عدله.»

یعنی: علی به سبب شدت عدالتش، در محرابش کشته شد.

1 محقق و نویسنده.

2 نهج البلاغه، حکمت 437.

3 فرهنگ معارف اسلامی، ص 1241.

4 ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج 20، ص 276.

5 همان.

6 عبدالواحد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ج 1، ص 84، ح 1733.

7 اعراف / 96.

8 روم / 41.

9 شوری / 29.

10 «بالعدل تتضاعف البرکات.» عبدالواحد تمیمی آمدی، پیشین، ص 291، ح 33.

11 «الظلم یطرد النعم.»، همان، ص 38، ح 760.

12 «الظلم یزل القدم و یسلب النعم و یهلک الامم». همان، ص 86، ح 1762.

13 همان، ص 141، ح 857 و 856.

14 همان، ج 2، ص 187، ح 715.

15 همان، ص 209، ح 1068.

16 همان، ج 1، ص 329، ح 30.

17 همان، ص 385، ح 23.

19 یعنی: کار ملت جز با اصلاح زمامداران و وضع زمامداران جز با درستی کار ملت اصلاح نمی شود. نهج البلاغه، خطبه216.

20 مستدرک نهج البلاغه، ص 163.

21 عبدالواحد تمیمی آمدی، پیشین، ص 194، ح 292.

22 نهج البلاغه، خطبه 40.

23 عبدالواحد تمیمی آمدی، پیشین، ج 2، ص 368، ح 459.

24 همان، ج 1، ص 37، ح 753.

25 همان، ج 2، ص 306، ح 63.

26 همان، ج 1، ص 403، ح 16.

27 همان، ج 2، ص 187، ح 715.

28 دستور معالم الحکم، ص 17.

29 جاثیه / 37.

30 نساء / 36.

31 لقمان / 18.

32 بوستان سعدی، باب اول، ص 63.

33 اعراف / 179.

34 مستدرک نهج البلاغه، ص 186.

35 نساء / 58.

36 مائده / 42.

37 نهج البلاغه، خطبه 216.

38 همان.

39 همان، نامه 45.

40 همان، نامه 31.

41 همان، نامه 5.

42 همان، نامه 20.

43 همان، نامه 32.

44 همان، نامه 65.

45 همان، نامه 55.

46 همان، نامه 35